|
|
|
|
|
|
Выкрыццё Гарлахвацкага i Гарлахватчыны ў камедыi Кандрата Крапівы
Здаецца, зусім нядаўна памёр народны пісьменнік Беларусі Кандрат Кандратавіч Крапіва. Аднак прайшло ўжо восем год, цэлых восем год...
Усё гэта сумна, калі не думаць пра тое, колькі цікавага і карыснага напісаў і пакінуў нам гэты таленавіты чалавек за свае доўгае жыццё. Хто не ведае яго сатырычных баек, шматлікіх вершаў, арыгінальных п'ес? Драматургію Кандрата Крапівы складаюць такія творы, як «Канец дружбы», «З народам», «Людзі і д'яблы» і іншыя, але самай цікавай, на маю думку, з'яўляецца камедыя «Хто смяецца апошнім», напісаная у тысяча дзевяцьсот трыццаць дзевятым годзе.
Гэты твор Кандрата Крапівы поўнасцю адлюстроўвае атмасферу, якая панавала на тэрыторыі нашай краіны ў канцы трыццатых гадоў, калі аднаго даносу на сумленнага чалавека было дастаткова, каб пазбавіць яго жыцця або на доўгія гады адправіць у лагер, абвінаваціўшы ў здрадзе Радзіме. Зразумела, гэты час быў на руку несумленным людзям, тым, хто марыў зрабіць сабе кар'еру за чужы кошт.
Сюжэт камедыі просты: падзеі адбываюцца ў навукова-даследчым інстытуце геалогіі, дырэктарам якога з'яўляецца А.П. Гарлахвацкі. Заняць такую адказную пасаду яму ў свой час дапамаглі сябры, зрабіўшы фальшывае пасведчанне. Ужо гэтага дастаткова, каб зразумець, што чалавек знаходзіцца не на сваім месцы. А калі ўлічыць, што да палеанталогіі — навукі, якой займаецца — Гарлахвацкі ўвогуле не мае ніякага дачынення, то партрэт яго стане яшчэ больш акрэсленым.
Усё тэта, зразумела, дрэнна. Аднак не было б так страшна, калі б, дасягнуўшы сваей мэты — дырэктарства (слова гэта Гарлахвацкаму казытала слых і грэла душу), ён не перашкаджаў працаваць іншым, не замінаў развіццю навукі. Але такога, відаць, не бывае ці бывае вельмі рэдка. Звычайна адна брудная справа цягне за сабой другую.
Трэба адзначыць, што Гарлахвацкі валодаў адной незвычайна карыснай для яго рысай — здольнасцю выдатна арыентавацца ў сітуацыі і беспамылкова распазнаваць людзей. Да цёці Каці ён ставіцца звысоку. Да Зёлкіна, пляткара і падхаліма — з ненатуральным дружалюбствам. Перад Чарнавусам Гарлахвацкі сцелецца лістом, усяляк падкрэсліваючы сваю павагу да навуковых вартасцяў прафесара. Аднак менавіта ён паклапаціўся аб тым, што прафесар Чарнавус ледзь не стаў ворагам народа. Сумленнаму, Але занадта даверліваму вучонаму забаранілі чытаць лекцыі на геафаку, а над яго дачкой Тамарай навісла пагроза выключения з інстытута.
Атрымаўшы загад зверху апублікаваць спіс сваіх навуковых прац, якіх у яго не было, Гарлахвацкі і тут не разгубіуся. Ён вырашыў выкарыстаць для гэтага маладога таленавітага, але занадта баязлівага вучонага Тулягу. А тут яшчэ і выпадак ідэальны падвярнуўся: Тулягу да смерці напалохала пытанне выпадковага чалавека, ці не дзянікінскі ён афіцэр, бо надта падобны да таго. Прыбавіла страху яшчэ і тое, што Туляга сапраўды некалі жыў у тым горад зе, які гэты чалавек назваў.
Даведаўшыся аб гэтым ад малодшага навуковага супрацоўніка Зёлкіна, шаптуна, які толькі тое і ўмеў, Што «хадзіць на мяккіх лапах, прыслухоўвацца, хто што гаворыць», дырэктар тут жа спрабуе выкарыстаць страх Тулягі сабе на карысць. Запалохаўшы Тулягу, Гарлахвацкі-прайдоха прымушае яго напісаць навуковую працу: «Вы напішаце, а я прачытаю, праверу. Пасля мы яе зачытаем на савеце, апублікуем. Вы ж разумееце, што ставіць свае прозвішча побач з вашым мне нязручна». I ўсё зноў магло б сысці Гарлахвацкаму з рук, каб раптам у Тулягі не прачнуліся рашучасць і мужнасць: занадта ж несправядлівай і крыўднай падалася яму прапанова дырэктара. Ён згадзіўся напісаць працу, але толькі дзеля таго, каб у поўную сілу выкрыць невуцтва і лжэвучонасць Гарлахвацкага.
Памагатым Гарлахвацкага ва ўсіх брудных справах выступав Зёлкін. Гэты чалавек здольны на самыя брудныя і нізкія ўчынкі. Як навуковец ён нікчэмны. Разумеючы гэта, Зёлкін ловіць кожнае слова Гарлахвацкага, спадзеючыся шляхам угодніцтва застацца ў інстытуце. Увесь бруд, выліты Гарлахвацкім на нявінныя галовы Тулягі, Чарнавуса і Веры, выліты менавіта рукамі гэтага плеткара.
Аднак, на мой погляд, у інстытуце склалася такая спрыяльная для Гарлахвацкага глеба не толькі дзякуючы аднаму падхаліму і «шаптуну» Зёлкіну. Гэтаму садзейнічалі ў нейкай ступені і іншыя супрацоўнікі: Чарнавус сваей залішняй даверлівасцю, Туляга сваей нерашучасцю і баязлівасцю. Нездарма ж Левановіч сказаў: «Свінячыя маманты могуць жыць толькі там, дзе ім спрыяе клімат, — у атмасферы баязлівасці, разгубленасці, падхалімства.., а там, дзе пануе мужнасць, чэснасць... яны жыць не могуць і хутка выдыхаюць».
Прайшло нямала часу пас ля таго, як была напісана камедыя «Хто смяецца апошнім». Але на жаль, сваей актуальнасці яна не страціла і сёння.
|
|
|
|
|
